Ο όρος ψυχική ανθεκτικότητα στα αγγλικά (resilience) προέρχεται από το λατινικό ρήμα resilire που σημαίνει ανακάμπτω. Ένας ορισμός της ψυχικής ανθεκτικότητας αναφέρεται στην δυναμική ικανότητα του ατόμου να αντέχει, να ανακάμπτει και να προσαρμόζεται θετικά μπροστά σε αντίξοες συνθήκες της ζωής (Masten & Cichetti, 2016).
Το να παρουσιάζει ένα άτομο ψυχική ανθεκτικότητα δε σημαίνει ότι δεν βιώνει άγχος, φόβο και δυσφορία, δε σημαίνει ότι δεν τον αγγίζουν οι δύσκολες και απειλητικές καταστάσεις που βιώνει. Η ψυχική ανθεκτικότητα δε συνδέεται με μία γρήγορη λύση στις δυσκολίες, αλλά με μία διεργασία προσαρμογής και ανάπτυξης. Αναφερόμαστε στη ψυχική ανθεκτικότητα ως μία συνεχή και δυναμική διαδικασία, όχι ως ένα σταθερό και διαχρονικό ατομικό χαρακτηριστικό, η οποία μπορεί να αλλάζει ανάλογα με τις αλλαγές που συμβαίνουν στο περιβάλλον του παιδιού και τις συνθήκες που επικρατούν στο αναπτυξιακό του στάδιο. Έτσι, μπορεί ένα παιδί να διαχειρίζεται τις δυσκολίες, παρά τις ιδιαίτερα αντίξοες συνθήκες που επικρατούν τη περίοδο εκείνη στη ζωή του και να παρουσιάσει προβλήματα προσαρμογής σε κάποια άλλη περίοδο της ζωής του (Μιχαηλίδου & Γεωργίου, 2022).
Για να ενισχύσουμε την ψυχική ανθεκτικότητα των παιδιών, χρειάζεται να μειώνουμε τους παράγοντες επικινδυνότητας για ανάπτυξη προβλημάτων όπως π.χ. είναι η κακοποίηση, οι έντονες συγκρούσεις, ο αρνητικός τρόπος αντίληψης του κόσμου και του σχετίζεσθαι, η έλλειψη υποστηρικτικού οικογενειακού δικτύου κα. Ταυτόχρονα, χρειάζεται να ενισχύουμε τους προστατευτικούς παράγοντες, όπως π.χ. είναι η κοινωνικότητα, η προσωπική αίσθηση επάρκειας και ελέγχου, η συναισθηματική αυτορρύθμιση, η αυτοεκτίμηση, η αισιοδοξία, η καλή σχέση με τουλάχιστον ένα γονέα και υποστήριξη από κάποιο άτομο από το ευρύτερο οικογενειακό ή κοινωνικό περιβάλλον κ.α. Το θετικό κλίμα στην οικογένεια, οι καλές σχέσεις ανάμεσα στα μέλη με λειτουργικά μοτίβα επικοινωνίας και το οργανωμένο οικογενειακό περιβάλλον επίσης ενισχύουν την ανθεκτικότητα. Τέλος, σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας των παιδιών παίζει και το σχολείο, το οποίο φροντίζει οι μαθητές να αποκτήσουν γνώσεις και ταυτόχρονα τους παρέχει και τη δυνατότητα να δημιουργήσουν στενές διαπροσωπικές σχέσεις (Χατζηχρήστου, 2015).
Ας δούμε όμως πως μπορούμε ως γονείς να ενισχύσουμε τη ψυχική ανθεκτικότητα των παιδιών μας η οποία χτίζεται σταδιακά:
- Ασφαλή δεσμό: Προσπαθούμε από τη βρεφική ηλικία να χτίσουμε μία σχέση με το παιδί μας που να χαρακτηρίζεται από σταθερότητα και προβλεψιμότητα, αναγνωρίζοντας και καλύπτοντας τις καθημερινές λειτουργικές ανάγκες του, αλλά και τις ψυχικές. Με τον τρόπο αυτό καλλιεργούμε έναν ασφαλή δεσμό προσκόλλησης με το παιδί μας. Η σχέση μαζί του όσο μεγαλώνει αλλάζει, καθώς αλλάζουν και οι ανάγκες του. Η βάση της είναι η σχέση να θρέφει συναισθηματικά το παιδί, να καλύπτει τις ανάγκες του και να παρέχει κατανόηση, αποδοχή, υποστήριξη και ενθάρρυνση, μέσα σε ένα πλαίσιο με όρια και κανόνες.
- Ασφαλές περιβάλλον Δημιουργούμε ένα ασφαλές περιβάλλον στο σπίτι με ξεκάθαρα όρια και απαιτήσεις. Τα παιδιά που αισθάνονται ασφαλή είναι καλύτερα εξοπλισμένα, για να χειριστούν τις προκλήσεις.
- Ανοιχτή επικοινωνία: Προσπαθούμε να ενθαρρύνουμε την ανοιχτή επικοινωνία με το παιδί δίνοντας χώρο να εκφράσει όλα τα συναισθήματά του χωρίς να τα διαχωρίζουμε σε καλά και κακά. Άλλωστε, όλα τα συναισθήματα είναι αποδεκτά. Εκπαιδεύουμε τα παιδιά τόσο στην αναγνώριση των συναισθημάτων τους όσο και στην έκφραση τους με λειτουργικούς τρόπους.
- Ενισχύουμε την αυτονομία: Υποστηρίζουμε την αυτονομία του παιδιού μας και τη λήψη αποφάσεων εντός των κατάλληλων ορίων για την ηλικία τους. Επιτρέποντάς τους να αναλάβουν ευθύνες ενισχύεται η αυτοπεποίθηση τους.
- Εκπαίδευση στην επίλυση προβλημάτων: Διδάσκουμε και διαμορφώνουμε αποτελεσματικές στρατηγικές αντιμετώπισης καταστάσεων μέσα από το παράδειγμά μας. Τα παιδιά παρατηρούν πώς οι γονείς τους χειρίζονται το άγχος και τις αντιξοότητες και λειτουργούν αντίστοιχα. Ταυτόχρονα, καλλιεργούμε δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων επιτρέποντας στα παιδιά να αντιμετωπίσουν προκλήσεις κατάλληλες για την ηλικία τους. Τα καθοδηγούμε χωρίς να αναλάβουμε να λύσουμε το πρόβλημα. Είναι σημαντικό να μπαίνει το ίδιο το παιδί στη διαδικασία να σκεφτεί λύσεις. Η υπερπροστασία δε φτιάχνει πανοπλία στα παιδιά, για να αντιμετωπίσουν τα βέλη που φέρνει η ζωή. Εκπαιδεύοντας τα παιδιά μας στην ανοχή/αντοχή στη ματαίωση, τα εφοδιάζουμε με χρήσιμα εργαλεία για να διαχειριστούν τις απογοητεύσεις, τις αποτυχίες και τις απορρίψεις που αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του μεγαλώματός τους.
- Θετική ενίσχυση: Ενθαρρύνουμε και επαινούμε τις προσπάθειές του παιδιού αντί να εστιάζουμε μόνο στα επιτεύγματα. Εστιάζουμε στις μικρές επιτυχίες, καθώς έτσι ενισχύεται η αυτοεκτίμηση του.
- Υποστήριξη κοινωνικών σχέσεων: Βοηθάμε το παιδί μας να οικοδομήσει και να διατηρήσει θετικές σχέσεις με τους συνομηλίκους και τα μέλη της οικογένειας. Η σύνδεση με τους άλλους προσφέρει υποστήριξη σε δύσκολους καιρούς.
- Προσαρμοστικότητα και ευελιξία: Εκπαιδεύουμε στην προσαρμοστικότητα το παιδί συζητώντας και ομαλοποιώντας τις αλλαγές. Βοηθώντας τους να καταλάβουν ότι η αλλαγή είναι μέρος της ζωής τα προετοιμάζουμε, για να διαχειριστούν την αβεβαιότητα και να αντιληφθούν την δυσκολία ως πρόκληση.
- Η ανθεκτικότητα ως διαδικασία: Αναγνωρίζουμε ότι η ανθεκτικότητα είναι μια διεργασία, όχι ένα σταθερό χαρακτηριστικό. Ενισχύουμε την ανάπτυξη, δίνοντας έμφαση στην ικανότητα μάθησης και εξέλιξης μέσα από εμπειρίες αναπόσπαστο μέρος των οποίων είναι τα λάθη.
Για να υποστηρίξουμε όμως, τον απαιτητικό γονεϊκό μας ρόλο καλό είναι να έχουμε κατά νου ότι χρειάζεται να θρέψουμε και να υποστηρίξουμε και τον άνθρωπο πίσω από τον ρόλο αυτό. Κάποιοι από τους τρόπους, για να ενισχύσουμε τη δική μας ψυχική ανθεκτικότητα είναι να:
Προσπαθούμε να συνδεόμαστε με ανθρώπους, να χτίζουμε σχέσεις. Το αίσθημα του ανήκειν αποτελεί πανανθρώπινη ανάγκη. Και όταν χρειαζόμαστε βοήθεια, να τολμούμε να αναζητούμε υποστήριξη από ανθρώπους στην οικογένεια ή στους φίλους.
Προσπαθούμε να δείχνουμε στον ίδιο μας τον εαυτό συμπόνια και να αποδεχόμαστε τα λάθη μας χωρίς να αυτοτιμωρούμαστε.
Εκτός από τις υποχρεώσεις μας φροντίζουμε, στον περιορισμένο χρόνο που έχουμε, να κάνουμε και αυτά που μας γεμίζουν χαρά και ευχαρίστηση και έτσι μας ενδυναμώνουν.
Ένας από τους μεγαλύτερους θεωρητικούς της θεωρίας της ανθεκτικότητας, o Boris Cyrulnik, Γάλλος ψυχαναλυτής και νευροψυχίατρος, αναφέρει χαρακτηριστικά στο βιβλίο του ‘Τρέξε να σωθείς η ζωή σε καλεί’: «Είναι παράξενη η ζωή, δεν είναι; Αλλά γι' αυτό είναι και συναρπαστική. Φανταστείτε να ζούσαμε μια ζωή ήρεμη και ισορροπημένη, χωρίς γεγονότα, χωρίς κρίσεις, χωρίς τραύματα να ξεπεράσουμε, αλλά μόνο με ρουτίνα, χωρίς κάτι άξιο να συγκρατήσουμε στη μνήμη: δεν θα είχαμε καν τη δυνατότητα να ανακαλύψουμε ποιοι είμαστε». Έτσι λοιπόν, προσπαθούμε να επιλέγουμε να νοηματοδοτούμε τις δυσκολίες και τις αναποδιές της ζωής με έναν τέτοιο τρόπο, ώστε να υπηρετούμε την εξέλιξή μας και όχι την καθήλωσή μας.
Προσπαθούμε να μένουμε συνδεδεμένοι με το νόημα που δίνουμε εμείς στη ζωή μας και με τα όνειρά μας. Προσπαθούμε να θέτουμε ρεαλιστικούς στόχους, ενώ σε σχέση με τη γονεϊκότητά μας αποδεχόμαστε ότι δεν υπάρχει τέλειος γονιός. Παρόντες σωματικά και ψυχικά προσπαθούμε να κάνουμε το καλύτερο που μπορούμε, για να υπηρετούμε το μεγάλωμα των παιδιών μας και να ενισχύουμε τη ψυχική τους ανθεκτικότητα.
Βιβλιογραφία
Cyrulnik, Β. (2012). Τρέξε να σωθείς, η ζωή σε καλεί. Αθήνα: Κέλευθος
Luthar, S. S., Cicchetti, D., & Becker, B. (2000). The Construct of Resilience: Α Critical Evaluation and Guidelines for future Work. Child Development, 71(3), 543-562 https://doi.org/10.1111/1467-8624.00164
Masten, A., & Ciccheti,D. (2016). Resilience in development: Progress and transformation. In D. Cicchetti (Ed), Developmental psychopathology (3rd ed., Vol. IV, pp. 271-333) New York, NY:Wiley
Masten, A. S., & Barnes, A. J. (2018). Resilience in Children: Developmental Perspectives. Children, 5(7), 98. https://doi.org/10.3390/children5070098
Michaelidou, M. & Georgiou, S.N. (2022). Child and family resilience: the role of parenting. Psychology: The journal of the Hellenic Psychological Society, 27(2),123-142. https://doi.org/10.12681/psy_hps.31762
Χατζηχρήστου Χ. (2014). Συμβουλευτική στη Σχολική Κοινότητα. Αθήνα: Gutenberg
Χατζηχρήστου Χ. (2015). Πρόληψη και Προαγωγή της Ψυχικής Υγείας στο Σχολείο και στην Οικογένεια. Αθήνα. Gutenberg
Χατζηχρήστου Χ., Λαμπροπούλου Α., Αδαμοπούλου Ε., Ψυχική Ανθεκτικότητα, //docplayer.gr/2404866-Psyhiki-anthektikotita.html Τελευταία ανάκτηση 29 Νοεμβρίου 2020.
Έλλη Πατμανίδη
Ψυχολόγος, MSc
Δημοτικό Άγιος Διονύσιος
Ψυχοπαιδαγωγικό Τμήμα